Labirynt wąskich przejść, wysokich formacji skalnych i jezior o zielonkawej wodzie – Skalne Miasto w Czechach to jedno z tych miejsc, które warto zobaczyć choć raz. Leży tuż za polską granicą, w regionie Adršpach–Teplice i kusi nie tylko malowniczym krajobrazem, ale też łatwym dojazdem i dobrze przygotowaną infrastrukturą turystyczną. To świetna propozycja na jednodniowy wypad z Dolnego Śląska lub weekendowy wyjazd w góry.

Zwiedzanie Skalnego Miasta nie wymaga szczególnego przygotowania – trasy są dobrze oznaczone, a różne warianty szlaków pozwalają dopasować plan dnia do kondycji i czasu. Warto jednak wiedzieć, kiedy najlepiej się tam wybrać, gdzie zaparkować, jak uniknąć tłumów i co zobaczyć poza główną pętlą. W tym poradniku zebraliśmy najważniejsze informacje, dzięki którym bez problemu zaplanujesz wizytę w tym niezwykłym zakątku Czech.

Adršpach i Teplice – czym się różnią?

Choć oba kompleksy skalne tworzą jeden masyw – Adršpašsko-teplické skály – różnią się charakterem i atmosferą.

Cecha

Adršpach (Adršpašské skály)

Teplice (Teplické skály)

Popularność

Wyższa – więcej turystów, zwłaszcza latem

Niższa – spokojniej, nawet w sezonie

Ikoniczne miejsca

Głowa Cukru, Orle Gniazdo, Kochankowie, Wielbłąd

Świątynia, Skalna Kaplica, Wielki i Mały Plac Świątynny

Jezioro i rejs łódką

Tak – 15-minutowy rejs po skalnym jeziorku (bilet na miejscu)

Brak

Dostępność

Część trasy (1,3 km) dostępna dla wózków i osób z ograniczoną mobilnością

Ścieżki bardziej górskie, mniej dostępne

Bilety

Obowiązują limity wejść, tańsze przy zakupie online

Stałe ceny, sprzedaż online bywa okresowo wstrzymana

Dla kogo

Dla rodzin, początkujących turystów, miłośników fotografii

Dla osób szukających spokoju i mniej zatłoczonych tras

Jak wynika z powyżej tabeli -  Adršpach to część Skalnego Miasta idealna dla osób odwiedzających to miejsce po raz pierwszy – bardziej popularna, lepiej przygotowana i z atrakcjami takimi jak rejs po skalnym jeziorku czy wygodne trasy dostępne dla wózków.

Z kolei Teplické skály gwarantują spokojniejszą atmosferę, mniej tłumów i bardziej surowy, górski charakter szlaków. Wybierz Adršpach, jeśli zależy Ci na widokach i komforcie zwiedzania, a Teplice – jeśli cenisz ciszę i kontakt z naturą z dala od głównych ścieżek.

Skalne miasto Czechy - szlaki i czas przejścia

Oba miejsca można połączyć w ramach jednodniowej wycieczki, korzystając ze szlaku żółtego biegnącego przez tzw. Wilczy Wąwóz. To doskonały sposób, by zobaczyć oba Skalane Miasta i przekonać się, które z nich ma więcej uroku – gwarne Adršpach czy spokojne Teplice.

Teren Adršpašsko-teplickich skał można zwiedzać na kilka sposobów – od krótkich spacerów po całodniowe wędrówki. Szlaki są dobrze oznaczone, a większość tras prowadzi po wygodnych, utwardzonych ścieżkach. Dzięki temu Skalne Miasto sprawdzi się zarówno dla rodzin z dziećmi, jak i dla osób szukających dłuższej, bardziej urozmaiconej trasy.

Adršpašské skály - najpopularniejsze szlaki w Adršpachu

  • Szlak zielony (pętla główna) – najchętniej wybierany przez turystów. Prowadzi przez Bramę Gotycką, formacje Kochankowie i Wieżę Elżbiety oraz obok Małego i Wielkiego Wodospadu. Na przejście trasy o długości ok. 3,5 km warto zarezerwować około 2-2,5 godziny.

  • Szlak niebieski (wokół kamieniołomu) – krótka trasa biegnąca wokół jeziorka, które powstało po zatopieniu dawnego kamieniołomu. Spacer zajmuje około 40-50 minut i zapewnia piękne widoki na szmaragdową wodę.

Szlaki w Teplickich Skałach

  • Szlak niebieski – główna pętla prowadząca przez największe atrakcje Teplickiego Skalnego Miasta, w tym Świątynię i Wielki Plac Świątynny. Trasa ma ok. 6 km i zajmuje 2–3 godziny spokojnego marszu.

  • Szlak żółty (Wilczy Wąwóz) – łączy obie części masywu. Pozwala przejść z Adršpachu do Teplic, mijając wąskie korytarze i strome ściany skalne. Cała trasa liczy około 5 km (ok. 1,5-2 godziny) i jest jedną z najbardziej malowniczych.

Dla bardziej doświadczonych

Jeśli masz więcej czasu, możesz wybrać się na górę Čáp lub Křížový vrch (Wzgórze Krzyżowe), z których rozciąga się panorama całego rezerwatu. Wejście na punkty widokowe wymaga lepszej kondycji, ale nagrodą są widoki na lasy i skalne labirynty.

Warto wiedzieć

Trasy w Skalnym Mieście najlepiej pokonywać rano lub późnym popołudniem. W godzinach 10:00-14:00 w sezonie letnim bywa tłoczno, a na wejście w Adršpachu obowiązują limity.

Bilety: ceny, limity, gdzie kupić

Planując wizytę w Skalnym Mieście, warto wcześniej zaplanować zakup biletów. W Adršpachu obowiązuje dzienny limit wejść, dlatego w sezonie bilety potrafią zniknąć już przed południem. Kupując je online, oszczędzisz czas, pieniądze i nerwy.

W Teplickich Skałach sytuacja jest spokojniejsza - ceny są stałe, a wejściówki zwykle dostępne przez cały dzień.

Skalne Miasto Adrspach - ograniczenia i korzyści z zakupu online

  • W Adršpachu obowiązuje limit wejść dziennie, szczególnie w sezonie letnim - jeśli pula biletów zostanie wyczerpana, nie zostaniesz wpuszczony.
  • Zakup online zapewnia wejście w wybranym przedziale godzinowym i zwykle bywa tańszy niż zakup w kasie na miejscu.
  • W kasie biletowej bilety są droższe i bywa, że kończą się już przed południem.
  • Rejs łódką po jeziorku można wykupić jedynie na miejscu (nie online) - około 15 minut za opłatą standardową.

Teplickie Skały - bardziej stabilne warunki

  • W Teplické skály ceny biletów są mniej zmienne i częściej stałe przez cały rok.
  • Sprzedaż online może być czasem wstrzymana - warto sprawdzać stronę rezerwacji przed wizytą.
  • Ulgi i ceny zróżnicowane: dzieci, studenci, seniorzy -  różne progi wiekowe.

Przykładowe ceny wejść (orientacyjne, CZK)

Adršpach (kasa vs online)

Rodzaj biletu

Kasa (TOP sezon)

Online (TOP sezon)

Bilet normalny

250 CZK

200 CZK

Bilet ulgowy dla dzieci 3-15 lat

190 CZK

140 CZK

Bilet ulgowy (studenci i uczniowie do 26. roku życia, osoby niepełnosprawne, seniorzy 65+)

210 CZK

160 CZK

Bilet rodzinny (2 dorosłych + 2 dzieci do 15 lat)

700 CZK

550 CZK

Teplice (kasa vs online)

Rodzaj biletu

Kasa

Online (jeśli dostępne)

Dorosły

180 CZK

150 CZK

Senior / student, osoby niepełnosprawne, dzieci od 3 lat

120 CZK

100 CZK

Dzieci (poniżej 3 lat)

bezpłatnie

Rodzinny (2/3+2)

480 CZK

400 CZK (stabilna cena)

Uwaga!

Ceny mogą się różnić w zależności od sezonu, promocji lub zmian w ofercie - zawsze sprawdź aktualne cenniki na oficjalnych stronach.

Jak kupić bilet i uniknąć niespodzianek?

  1. Zarezerwuj online z wyprzedzeniem (szczególnie Adršpach) - gwarantuje wejście i niższe ceny.
  2. Wybierz godzinę wejścia przy rezerwacji online, by rozłożyć ruch.
  3. Przyjedź wcześnie - między 8:00 a 10:00 liczba odwiedzających jest mniejsza.
  4. Unikaj godzin szczytu (10:00-14:00), kiedy kolejki mogą być najbardziej odczuwalne.
  5. Sprawdź dostępność sprzedaży online chwilę przed wyjazdem (zwłaszcza dla Teplic).

Parking: gdzie stanąć i ile to kosztuje?

Jeśli planujesz dojazd samochodem, w obu częściach Skalnego Miasta znajdziesz dobrze oznaczone parkingi w pobliżu wejść na szlaki. Warto jednak pamiętać, że w sezonie letnim miejsca szybko się zapełniają, zwłaszcza w Adršpachu, gdzie opłaty różnią się w zależności od daty wizyty i rodzaju pojazdu.

Parking w Adršpachu

  • Parkingi znajdują się tuż przy wejściu do rezerwatu.
  • Najtaniej wychodzi rezerwacja miejsca online – obowiązuje tylko dla samochodów osobowych.
  • W sezonie letnim opłata za postój wynosi około 200-250 CZK, poza sezonem około 80-100 CZK.
  • Dla kamperów i przyczep obowiązują wyższe stawki (ok. 300-850 CZK, w zależności od sezonu).
  • Postój nocny (21:00-7:00) wiąże się z dodatkową opłatą 100 CZK za godzinę.

Parking w Teplickich Skałach

  • Parking znajduje się w pobliżu kas i stacji kolejowej.
  • Ceny są stałe przez cały rok – około 150 CZK za samochód osobowy i 300 CZK za kamper lub autokar.
  • Płatność możliwa wyłącznie na miejscu, w kasie parkingowej.

Warto wiedzieć

Nie zostawiaj auta poza wyznaczonymi strefami. Teren Skalnych Miast objęty jest ochroną rezerwatu – parkowanie „na dziko” może skończyć się mandatem lub odholowaniem pojazdu.

Dojazd: auto, pociąg, wycieczki, pieszo

Skalne Miasto leży tuż za polską granicą, dlatego dotarcie tam nie sprawia większych trudności. Najwygodniej jest dojechać własnym samochodem, ale bez problemu zaplanujesz też podróż pociągiem lub autokarem.

Samochodem

Z południowej Polski do Adršpachu dotrzesz w około:

  • 2 godziny z Wrocławia,
  • 1,5 godziny z Jeleniej Góry,
  • 1 godzinę z Wałbrzycha.

Najprostsza trasa prowadzi przez Lubawkę lub Mieroszów, gdzie przekracza się granicę polsko-czeską. Drogi są dobrej jakości, a po czeskiej stronie dobrze oznaczone kierunkowskazami prowadzącymi do parkingów przy wejściach.

Pociągiem

W sezonie letnim (zwykle od czerwca do września) Koleje Dolnośląskie uruchamiają bezpośrednie połączenia z Wrocławia, Wałbrzycha i Jeleniej Góry do stacji Adršpach. Pociąg zatrzymuje się tuż obok wejścia do rezerwatu. Takie rozwiązanie jest bardzo wygodne – szczególnie w weekendy, gdy ruch samochodowy jest największy.

Wycieczką zorganizowaną

Wiele biur podróży w Kotlinie Kłodzkiej i na Dolnym Śląsku oferuje jednodniowe wycieczki do Skalnego Miasta. W cenie zwykle zawarty jest transport autokarem, bilet wstępu oraz czas wolny na miejscu. To dobre rozwiązanie, jeśli nie chcesz martwić się o logistykę i parkowanie.

Pieszo lub rowerem

Z granicznych miejscowości, takich jak Chełmsko Śląskie, do Adršpachu można dojść pieszo – trasa liczy ok. 7,5 km i zajmuje około 2 godziny spokojnego marszu. Dla bardziej aktywnych przygotowano też czerwony szlak rowerowy, który prowadzi wokół całego rezerwatu.

Warto wiedzieć

Niezależnie od środka transportu, najlepiej przyjechać rano (8:00-10:00) lub po południu (po 15:00) – unikniesz tłumów i z łatwością znajdziesz miejsce parkingowe lub wolne wejście.

Praktyczne informacje - Skalne Miasto Czechy

Zwiedzanie Skalnego Miasta jest komfortowe, o ile wiesz, czego się spodziewać. Choć szlaki są dobrze utrzymane, teren ma charakter górski, a infrastruktura turystyczna jest ograniczona do podstawowych udogodnień.

Co warto wiedzieć przed wejściem na szlak?

  • Toalety - dostępne bezpłatnie przy wejściach do rezerwatu; na trasach brak WC.
  • Zasięg i płatności – w wielu miejscach nie ma sygnału sieci komórkowej, dlatego warto pobrać bilety wcześniej i mieć przy sobie gotówkę.
  • Dostępność – w Adršpachu fragment o długości ok. 1,3 km przystosowano dla wózków i osób z ograniczoną mobilnością; reszta tras prowadzi po schodach i kamiennych ścieżkach.
  • Zwierzęta – psy mogą wejść na teren rezerwatu, ale muszą być na smyczy; obowiązuje opłata (ok. 50 CZK).
  • Bezpieczeństwo – po deszczu skały są śliskie, dlatego przyda się obuwie trekkingowe z dobrą podeszwą. Zimą warto zabrać kijki lub raczki.
  • Pogoda i sezon – największy ruch przypada na lipiec i sierpień; wiosną i jesienią jest spokojniej, a warunki do spacerów – najlepsze.

Warto wiedzieć

Jeśli chcesz ująć na zdjęciu formacje skalne bez tłumu turystów, przyjedź rano, tuż po otwarciu bram (ok. 8:00), albo wybierz Teplickie Skalne Miasto – tam ruch jest znacznie mniejszy przez cały rok.

Noclegi w okolicy

Wybór miejsca noclegowego zależy od tego, czy podróżujesz własnym samochodem, czy polegasz na transporcie publicznym. W okolicy Skalnego Miasta znajdziesz zarówno hotele, pensjonaty, jak i niewielkie apartamenty prowadzone przez mieszkańców.

Jeśli przyjeżdżasz samochodem

Najwięcej noclegów znajduje się w miejscowościach Adršpach, Teplice nad Metují, Trutnov i Náchod. To dobra opcja dla osób, które chcą zwiedzić także inne atrakcje regionu – np. Broumovskie Steny, Kudowę-Zdrój czy Szczeliniec Wielki. Warto rezerwować noclegi z własnym parkingiem – w sezonie miejsca przy szlakach zapełniają się szybko.

Jeśli podróżujesz pociągiem

Najwygodniej zatrzymać się w Adršpachu lub Teplicach nad Metují, gdzie stacje kolejowe znajdują się tuż przy wejściach do rezerwatu. W tych miejscowościach znajdziesz małe pensjonaty, agroturystyki i apartamenty z kuchnią, które pozwalają elastycznie zaplanować pobyt.

Dla rodzin z małymi dziećmi i grup

Warto zwrócić uwagę na noclegi oferujące wspólne kuchnie lub śniadania wczesnym rankiem – to ułatwi wejście na szlak przed tłumami. Część obiektów ma też zniżki dla dzieci i wypożyczalnie rowerów, co sprawdzi się przy dłuższym pobycie w regionie.

Ubezpieczenie na wyjazd do Czech

Wyjazd do Skalnego Miasta to podróż w teren górzysty, gdzie o kontuzję nietrudno – zwłaszcza na śliskich schodach, wąskich przejściach czy przy stromych podejściach. Dlatego nawet na krótką wizytę warto wykupić ubezpieczenie turystyczne, które pokryje koszty leczenia i ewentualnej akcji ratunkowej.

Ubezpieczenie do Czech
UbezpieczycielZakres ubezpieczeniaCena
Koszty leczenia
200 000 eur
Ratownictwo
200 000 eur
Bagaż
1 000 eur
25,36 zł
1 os. / 3 dni
Dodatkowo: NNW: 15 000 eurOC: 200 000 eurOC sportowe: 200 000 eurosporty objęte polisą: 100zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19
Koszty leczenia
500 000 zł
Ratownictwo
500 000 zł
Bagaż
3 000 zł
26,10 zł
1 os. / 3 dni
Dodatkowo: NNW: 50 000 złOC: 250 000 złOC sportowe: 250 000 zł zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19sporty objęte polisą: 114sprzęt sportowy: 1 500 zł rehabilitacja po powrocie do Polski: (+10,50 zł)
Koszty leczenia
300 000 zł
Ratownictwo
100 000 zł
Bagaż
1 000 zł
28,29 zł
1 os. / 3 dni
Dodatkowo: NNW: 10 000 złOC: 150 000 złOC sportowe: 150 000 zł sporty objęte polisą: 71zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19
Koszty leczenia
1 250 000 zł
Ratownictwo
1 250 000 zł
Bagaż
5 000 zł
43,23 zł
1 os. / 3 dni
Dodatkowo: NNW: 75 000 złOC: 500 000 złsporty objęte polisą: 52 zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19

Ubezpieczenie do Czech

Ubezpieczenie do Czech
25,36 zł 1 os. / 3 dni
Koszty leczenia
200 000 eur
Ratownictwo
200 000 eur
Bagaż
1 000 eur
Dodatkowo: NNW: 15 000 eurOC: 200 000 eurOC sportowe: 200 000 eurosporty objęte polisą: 100zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19
26,10 zł 1 os. / 3 dni
Koszty leczenia
500 000 zł
Ratownictwo
500 000 zł
Bagaż
3 000 zł
Dodatkowo: NNW: 50 000 złOC: 250 000 złOC sportowe: 250 000 zł zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19sporty objęte polisą: 114sprzęt sportowy: 1 500 zł rehabilitacja po powrocie do Polski: (+10,50 zł)
28,29 zł 1 os. / 3 dni
Koszty leczenia
300 000 zł
Ratownictwo
100 000 zł
Bagaż
1 000 zł
Dodatkowo: NNW: 10 000 złOC: 150 000 złOC sportowe: 150 000 zł sporty objęte polisą: 71zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19
43,23 zł 1 os. / 3 dni
Koszty leczenia
1 250 000 zł
Ratownictwo
1 250 000 zł
Bagaż
5 000 zł
Dodatkowo: NNW: 75 000 złOC: 500 000 złsporty objęte polisą: 52 zdarzenia pod wpływem alkoholuCOVID-19

Ubezpieczenie do Czech

W Czechach koszty akcji ratowniczej ponosi poszkodowany turysta. Przelot helikopterem czy transport medyczny do Polski może oznaczać wydatek nawet kilku tysięcy euro. Posiadając polisę, nie zapłacisz za te świadczenia z własnej kieszeni, a ubezpieczyciel zorganizuje potrzebną pomoc.

Zakres dobrej polisy turystycznej do Czech

Wybierając ubezpieczenie, zwróć uwagę, by obejmowało:

  • koszty leczenia (KL) – minimum 30 000 euro,
  • transport medyczny do kraju,
  • OC w życiu prywatnym – jeśli przypadkowo wyrządzisz komuś szkodę,
  • NNW– odszkodowanie w razie urazu lub trwałego uszczerbku na zdrowiu,
  • ubezpieczenie bagażu,
  • klauzulę alkoholową – obejmuje zdarzenia, do których doszło po spożyciu alkoholu,
  • rozszerzenie o sporty ekstremalne lub wysokiego ryzyka, jeśli planujesz wspinaczkę lub trekking.

Naszym okiem

Nie polegaj wyłącznie na karcie EKUZ. Zapewnia ona jedynie podstawową pomoc medyczną, ale nie pokrywa kosztów transportu medycznego, ratownictwa górskiego ani leków wydawanych na receptę.
Patrycja Pałka, Specjalista ds. ubezpieczeń turystycznych

Polisę turystyczną możesz kupić online w kilka minut. Wystarczy, że porównasz oferty w naszym kalkulatorze, wybierzesz odpowiedni zakres i zapłacisz online – a ochrona zadziała już od chwili wyjazdu.

Co warto wiedzieć?

  1. Adrszpaskie Skalne Miasto i Teplickie Skalne Miasto to dwa najpopularniejsze skalne miasta w Czechach.

  2. Skalne Miasto w Czechach to świetne miejsce na dla turystów, którzy uwielbiają góry i piesze wędrówki.

  3. Zwiedzając Skalne Miasto, masz szansę zobaczyć między innymi szmaragdowe jeziorko, nietypowe formacje skalne i bramę gotycką.

  4. Bilety wstępu do obu skalnych miast kupisz na miejscu w kasie lub przez internet.

  5. Do Skalnego Miasta można dojechać własnym autem lub środkami komunikacji publicznej.

Najczęściej zadawane pytania

  1. Jak się ubrać, jeśli planuję zwiedzać Skalne Miasto w Czechach?

    Latem na terenie Skalnego Miasta zwykle panuje optymalna temperatura do zwiedzania. Gdy przemierza się trasy biegnące pośród skał czy w pobliżu jeziorka, może być nieco chłodniej. Na czas zwiedzania wiosną, jesienią czy zimą najlepiej ubrać się "na cebulkę".

  2. Czy Skalne Miasto jest trudne?

    W Skalnym Mieście każdy znajdzie coś dla siebie. Są tam nieco bardziej wymagające trasy, przeznaczone dla osób aktywnych, na których strome zejście nie robi wrażenia. W Skalnym Mieście znajdują się też przyjazne rodzinom z dziećmi ścieżki, pozbawione przepaści czy stromych skał.

  3. Czy Skalne Miasto jest dla dzieci?

    Na terenie Skalnego Miasta są trasy przeznaczone dla osób z dziećmi, a nawet z wózkami. Ich przejście nie zajmuje niewiele czasu i nie wymaga dużo wysiłku.

  4. Jak wygląda malownicza ścieżka prowadząca przez Skalne Miasto?

    Malownicza ścieżka biegnie wzdłuż jeziora i obrzeżach kanionów, a jej przejście zajmuje około godziny. To fragment zielonego szlaku, który prowadzi obok Małego Wodospadu i gotyckiej bramy, jednej z najbardziej rozpoznawalnych atrakcji Adršpachu.

  5. Gdzie znajduje się Mały Wodospad i czy warto go zobaczyć?

    Małego Wodospadu nie sposób ominąć – leży na głównej trasie, tuż przy rozgałęzieniu szlaków. Woda spływa tu po pionowych ścianach piaskowca, tworząc efektowne kaskady.

  6. Czy trzeba kupować osobny bilet parkingowy?

    Tak. W Adršpachu i Teplicach bilet parkingowy nie jest wliczony w cenę wejściówki. Można go kupić w kasie lub online – szczególnie latem warto zrobić to wcześniej, bo miejsca szybko się kończą.

  7. Jak długo trwa zwiedzanie i którą część warto wybrać?

    Na spokojne obejście Adršpachu zaplanuj około godzinę zwiedzania – to najpiękniejszą część rezerwatu z baszt skalnych wyrastających wprost z poziomu terenu. Jeśli masz więcej czasu, wybierz dużą pętlę przez Wilczy Wąwóz – prowadzi ona przez ruiny zamku Střmen i ciekawe formacje piaskowca.

  8. Czy trasy są trudne technicznie?

    Większość szlaków to odcinki stosunkowo prostych dróg, zbudowane z drewnianych kładek i kamiennych stopni. Jedynie żółty szlak wymaga nieco kondycji – wznosi się ku górze, gdzie znajdują się punkty widokowe i pozostałości dawnego zamku.

  9. Jak wygląda krajobraz Skalnego Miasta?

    Skały mają ukształtowanie głównie w formie długich, uskokowych murów, które tworzą rozgałęziony labirynt kanionów. Niektóre baszty wyrastają na kilkadziesiąt metrów, a ich ściany porasta roślinność typowa dla górskich dolin.

  10. Czy w Skalnym Mieście można się wspinać?

    Tak, w wyznaczonych strefach dopuszczona jest wspinaczka skałkowa. Ze względu na ochronę przyrody obowiązują jednak ścisłe zasady – dotyczy to głównie skał zbudowanych z piaskowca, które łatwo się kruszą.

  11. Co jeszcze warto zobaczyć poza główną trasą?

    Poza pętlą turystyczną można dojść do ruin zamku Střmen, punktu widokowego z panoramą dolin i przystani, z której odpływają łódki. Wiele ciekawych miejsc znajdziesz też na mapie przy wejściu – oznaczono tam pozostałości dawnych szlaków, punkty wspinaczkowe i obszary chronione.