Co to jest zachowek? Ile wynosi? Kto ma do niego prawo?

Sprawy spadkowe potrafią budzić silne emocje, szczególnie gdy po śmierci bliskiej osoby okazuje się, że ktoś został całkowicie pominięty w testamencie. Właśnie w takich sytuacjach pojawia się pojęcie zachowku – mechanizmu, który ma chronić najbliższych przed całkowitą utratą udziału w majątku zmarłego.

Co to jest zachowek?

Zachowek to jedno z tych pojęć, które często pojawiają się przy okazji spraw spadkowych – zwykle wtedy, gdy w rodzinie dochodzi do konfliktów o majątek po zmarłym. Choć brzmi dość formalnie, dotyczy bardzo życiowych sytuacji: testamentu, dziedziczenia i prawa do sprawiedliwego podziału tego, co po kimś zostaje. 

Definicja zachowku jako instytucji prawa spadkowego

Zachowek to pojęcie z zakresu prawa spadkowego, które odgrywa kluczową rolę w sytuacjach, gdy spadkodawca nie uwzględnił najbliższych członków rodziny w testamencie. Mówiąc najprościej – to uprawnienie do uzyskania części wartości spadku, które przysługuje najbliższym krewnym niezależnie od treści testamentu. Jeśli więc ktoś został pominięty, a zgodnie z przepisami dziedziczyłby ustawowo, może dochodzić swojej części w formie zachowku – czyli roszczenia pieniężnego wobec spadkobierców lub beneficjentów darowizn.

Cel zachowku: ochrona najbliższych krewnych przed całkowitym pominięciem w spadku

Zachowek został stworzony jako mechanizm ochronny – chodzi o to, by spadkodawca nie mógł całkowicie wykluczyć z dziedziczenia osób najbliższych, które z racji więzów rodzinnych powinny być zabezpieczone. Dzięki temu dziecko, małżonek czy rodzic, który został pominięty w testamencie, nadal ma prawo do określonej części majątku, nawet jeśli spadek przypadł w całości komuś innemu (np. innej osobie z rodziny, fundacji czy partnerowi).

To rozwiązanie łączy wolność testowania z troską o interes najbliższych – czyli tych, którzy z reguły byli zależni finansowo od spadkodawcy lub są z nim silnie związani emocjonalnie.

Podstawa prawna

Instytucja zachowku została uregulowana w polskim Kodeksie cywilnym, w artykułach od 991 do 1011. To właśnie tam znajdziemy szczegółowe przepisy dotyczące:

• osób uprawnionych do zachowku,
• sposobu jego obliczania,
• trybu dochodzenia roszczenia,
• terminów przedawnienia.

Co ważne, w ostatnich latach przepisy te były przedmiotem zmian – m.in. związanych z doliczaniem darowizn czy możliwym obniżeniem wysokości zachowku przez sąd w szczególnych przypadkach. Warto więc zawsze opierać się na aktualnych regulacjach, jeśli rozważasz dochodzenie zachowku lub jego wypłatę.

Kto ma prawo do zachowku?

Zachowek nie przysługuje każdemu – ustawodawca z góry określił krąg osób, które mogą domagać się swojej części spadku, jeśli zostały pominięte w testamencie. Co ważne, nie chodzi tu tylko o formalną bliskość rodzinną, ale również o konkretne warunki prawne, które trzeba spełnić, by móc skutecznie dochodzić roszczenia.

Osoby uprawnione do zachowku

Prawo do zachowku przysługuje wyłącznie najbliższym krewnym spadkodawcy, a dokładnie:

• zstępnym – czyli dzieciom, wnukom, prawnukom,
• małżonkowi – nawet jeśli małżonkowie byli w separacji, ale brak było rozwodu,
• rodzicom spadkodawcy – ale tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił zstępnych.

To oznacza, że rodzeństwo, dalsi krewni czy konkubenci nie mają prawa do zachowku – nawet jeśli łączyła ich bliska relacja z osobą zmarłą. Zachowek ma bowiem chronić przede wszystkim tych, którzy według ustawy dziedziczyliby po spadkodawcy w pierwszej kolejności.

Warunki nabycia prawa do zachowku

Samo pokrewieństwo to jednak za mało. Aby móc skutecznie dochodzić zachowku, muszą zostać spełnione dodatkowe warunki:

• spadkodawca pozostawił testament, w którym pominął osobę uprawnioną (np. zapisał cały majątek komuś innemu),
• uprawniony nie otrzymał swojej części w żadnej innej formie – np. nie otrzymał darowizny zaliczanej na poczet spadku, nie został obdarowany zapisami testamentowymi,
• osoba ubiegająca się o zachowek nie została skutecznie wydziedziczona ani uznana za niegodną dziedziczenia.

Zachowku nie można też dochodzić „na zapas” – roszczenie powstaje dopiero po śmierci spadkodawcy i jest roszczeniem o zapłatę określonej kwoty pieniężnej, a nie o fizyczny udział w majątku.

Wyłączenia z zachowku

Nie każdy, kto formalnie należy do grona uprawnionych, zachowek rzeczywiście otrzyma. Polskie prawo przewiduje kilka sytuacji, w których prawo do zachowku zostaje wyłączone:

• wydziedziczenie – jeśli spadkodawca w testamencie wyraźnie wskazał przyczynę i zgodnie z prawem pozbawił kogoś zachowku (np. z powodu rażącego naruszenia obowiązków rodzinnych),
• niegodność dziedziczenia – gdy sąd uzna, że dana osoba dopuściła się ciężkiego przewinienia wobec spadkodawcy (np. groźby, fałszowanie testamentu),
• zrzeczenie się dziedziczenia – na podstawie umowy zawartej jeszcze za życia spadkodawcy (zazwyczaj w formie aktu notarialnego),
• odrzucenie spadku – co do zasady prowadzi też do utraty prawa do zachowku.

W każdej z tych sytuacji dana osoba traci uprawnienia, niezależnie od tego, czy była pierwotnie uprawniona do dziedziczenia.

Najważniejsze formalności po śmierci bliskiej osoby

W życiu każdego z nas przychodzi taki moment, że umiera ktoś bliski. Zobacz artykuł

Ile wynosi zachowek?

Wysokość zachowku to jedno z najczęściej zadawanych pytań – i nic dziwnego, bo od tego zależy, ile realnie można otrzymać w sytuacji pominięcia w testamencie. Ustalanie jego wartości opiera się na przepisach Kodeksu cywilnego, ale warto wiedzieć, że ostateczna kwota może się różnić w zależności od sytuacji życiowej osoby uprawnionej.

Standardowa wysokość: połowa wartości udziału spadkowego przy dziedziczeniu ustawowym

Zachowek to ułamek wartości udziału, jaki przypadłby danej osobie, gdyby doszło do dziedziczenia na zasadach ustawowych – czyli bez testamentu. W standardowej sytuacji wynosi on połowę tej wartości (1/2).

Warto podkreślić, że zachowek nie daje prawa do konkretnego składnika majątku, np. nieruchomości. To roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej.

Wyjątek: dwie trzecie wartości udziału dla małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy

Wyjątek od powyższej zasady dotyczy osób w szczególnej sytuacji życiowej – dzieci, które nie ukończyły 18. roku życia, oraz osób, które są trwale niezdolne do pracy (np. z powodu choroby lub niepełnosprawności).

W ich przypadku wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego (2/3).
To rozwiązanie ma charakter ochronny – zakłada, że osoby te nie są w stanie samodzielnie się utrzymać, dlatego należy im się wyższa część majątku po zmarłym.

Przykłady obliczeń zachowku

Poniżej przedstawiamy kilka różnych opcji dotyczących zachowku. Pamiętaj, że znaczenie ma to, kim jesteś dla spadkodawcy oraz ilu spadkobierców ma prawo do dziedziczenia. Na kwotę zachowku ma oczywiście również wpływ wysokość pozostawionego majątku.

Jak obliczyć wartość zachowku?

Wiedząc już, komu przysługuje zachowek i w jakiej wysokości, warto przejść do kwestii technicznej – czyli jak właściwie obliczyć jego wartość w konkretnej sytuacji. Wbrew pozorom nie polega to wyłącznie na przeliczeniu ułamków – trzeba najpierw ustalić tzw. substrat zachowku, a następnie wziąć pod uwagę darowizny, zapisy i inne elementy mające wpływ na końcową kwotę.

Określenie substratu zachowku: wartość aktywów spadku po odjęciu długów

Podstawą do obliczenia zachowku jest tzw. substrat zachowku, czyli wartość majątku, od której liczymy należne ułamki (1/2 lub 2/3 udziału ustawowego).

Aby go wyliczyć, należy:

1. Określić wartość aktywów spadkowych – czyli majątku pozostawionego przez spadkodawcę (np. nieruchomości, samochody, konta bankowe, papiery wartościowe),
2. Odjąć długi spadkowe – w tym niespłacone kredyty, pożyczki, zaległości podatkowe, koszty pogrzebu itp.

Jak dochodzić zachowku?

Zachowek – choć przysługuje z mocy prawa – nie jest przyznawany automatycznie. To uprawniony musi zadbać o swoje interesy i wystąpić z odpowiednim żądaniem wobec osób, które otrzymały spadek lub darowizny. Cała procedura może być mniej lub bardziej formalna – w zależności od tego, czy strony potrafią się porozumieć. W tej części pokazujemy, jak wygląda dochodzenie zachowku krok po kroku.

Procedura: wezwanie do zapłaty, negocjacje, pozew sądowy

Pierwszym krokiem powinno być wezwanie do zapłaty zachowku. To pismo kierowane do spadkobiercy lub obdarowanego, w którym wskazujemy:

• przysługujące nam roszczenie (np. „żądam wypłaty zachowku w wysokości 100 000 zł”),
• podstawę prawną (np. art. 991 Kodeksu cywilnego),
• termin zapłaty (zwykle 14 lub 30 dni).

Gdy rozmowy zawiodą, pozostaje pozew o zapłatę zachowku – składany w sądzie cywilnym właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. W pozwie trzeba dokładnie wyliczyć należną kwotę i załączyć dowody.

Terminy przedawnienia roszczeń o zachowek

Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu, co oznacza, że po upływie określonego czasu nie można go już skutecznie dochodzić.

Obowiązują następujące terminy:

• 5 lat od ogłoszenia testamentu – jeśli spadkodawca pozostawił testament,
• 5 lat od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) – jeśli dziedziczenie następuje ustawowo (bez testamentu).

W przypadku doliczania darowizn (np. przekazania mieszkania za życia) – termin liczony jest od chwili śmierci darczyńcy, a nie od daty darowizny.

Warto pamiętać, że złożenie wezwania do zapłaty nie przerywa biegu przedawnienia – może to zrobić dopiero wniesienie pozwu do sądu.

Wymagane dokumenty i dowody

Aby skutecznie dochodzić zachowku – czy to polubownie, czy w sądzie – warto zgromadzić odpowiednie dokumenty i materiały dowodowe. Najczęściej będą to:

• akt zgonu spadkodawcy,
• testament (jeśli istnieje),
• postanowienie sądu o nabyciu spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia,
• dowody potwierdzające wartość spadku – np. wyceny nieruchomości, salda kont, umowy darowizn, rejestr pojazdów,
• potwierdzenie pokrewieństwa – akty urodzenia, akt małżeństwa,
• wezwanie do zapłaty (jeśli było wcześniej wysyłane),
• dokumentacja medyczna – jeśli zachowek ma być liczony na zasadzie 2/3 (np. w przypadku osoby niezdolnej do pracy).

Im lepiej przygotowane są dowody, tym większa szansa na szybkie i korzystne rozstrzygnięcie sprawy – zarówno w drodze negocjacji, jak i przed sądem.

TU SPRAWDZISZ CENY UBEZPIECZENIA

Wydziedziczenie a prawo do zachowku

Choć zachowek jest instytucją chroniącą najbliższych przed całkowitym pominięciem w spadku, to istnieją sytuacje, w których spadkodawca może świadomie i skutecznie pozbawić kogoś tego prawa. Mowa tu o wydziedziczeniu i o uznaniu za niegodnego dziedziczenia. W tej części wyjaśniamy, kiedy to możliwe, jak działa w praktyce i czy da się takie decyzje zakwestionować.

Przesłanki skutecznego wydziedziczenia

Wydziedziczenie to świadome pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku, dokonane przez spadkodawcę w testamencie.

Nie wystarczy jednak samo stwierdzenie „wydziedziczam córkę” – wydziedziczenie musi spełniać konkretne wymogi prawne:

• musi zostać wyraźnie wskazane w testamencie, najlepiej z podaniem przyczyny,
• musi opierać się na jednej z trzech przesłanek wymienionych w art. 1008 Kodeksu cywilnego, czyli:

1. uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. przemoc, uzależnienia, agresja wobec spadkodawcy),
2. uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych (np. brak kontaktu, nieudzielanie pomocy),
3. popełnienie przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub osobie mu bliskiej.

Brak podania przyczyny, podanie przyczyny niewystarczającej lub nieprawdziwej może skutkować uznaniem wydziedziczenia za nieważne.

Skutki uznania osoby za niegodną dziedziczenia

Nieco inną sytuacją – choć również wyłączającą prawo do zachowku – jest uznanie osoby za niegodną dziedziczenia. Taka decyzja zapada nie przez spadkodawcę, ale na mocy wyroku sądu, zazwyczaj na wniosek innego spadkobiercy.

Do niegodności dziedziczenia może dojść, jeśli:

• uprawniony dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, np. pobicia, oszustwa, gróźb,
• podstępem lub groźbą wpłynął na treść testamentu,
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament.

Osoba uznana za niegodną traktowana jest tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku – czyli tak, jakby nie istniała. Jej dzieci (jeśli są zstępnymi spadkodawcy) mogą jednak wejść w jej miejsce jako uprawnieni do dziedziczenia i zachowku.

Chcesz zabezpieczyć swoich bliskich? Pomyśl o ubezpieczeniu na życie

Zachowek to prawo, które chroni najbliższych przed całkowitym pominięciem w spadku – ale tylko wtedy, gdy po zmarłym pozostał majątek. A co, jeśli rodzina zostanie bez środków? Właśnie dlatego warto pomyśleć o ubezpieczeniu na życie, które może zapewnić finansowe wsparcie wtedy, gdy najbardziej go potrzebują. Taka polisa to nie tylko forma odpowiedzialności, ale i realne zabezpieczenie przyszłości bliskich – bez konieczności walki w sądzie o zachowek. 

Przed zakupem polisy na życie koniecznie porównaj różne, dostępne opcje. Wybierz rozsądnie taką formę zabezpieczenia, jaka w Twoim przypadku będzie dla Ciebie najbardziej korzystna. Zastanów się, na jaką sumę chcesz zabezpieczyć bliskich, jakie masz możliwości finansowe, na jakiej ochronie dodatkowej Ci zależy i dobierz umowę do swoich preferencji. Porównanie pozwoli Ci dotrzeć do znacznie tańszych i lepszych rozwiązań.

W tym celu warto skorzystać z pomocy porównywarki ubezpieczeniowej. Ułatwi dotarcie do najbardziej atrakcyjnych ofert, pomoże nie przepłacić za ubezpieczenie i ułatwi kontakt z agentem.

TU SPRAWDZISZ CENY UBEZPIECZENIA